Trong bối cảnh kỷ nguyên số đang định hình lại mọi mặt đời sống kinh tế – xã hội, việc kiến tạo một hành lang pháp lý vững chắc và tiên tiến là yếu tố then chốt để khơi dậy và phát huy tối đa tiềm năng đổi mới sáng tạo của một quốc gia. Việt Nam đã và đang chứng kiến những bước tiến vượt bậc trong nỗ lực này, đặc biệt với việc Quốc hội thông qua và chuẩn bị triển khai hàng loạt luật có tính nền tảng, tạo dựng môi trường thuận lợi cho khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo phát triển mạnh mẽ.
Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo: Trụ cột của sự thay đổi
Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo (Luật số: 93/2025/QH15), được Quốc hội ban hành, đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong tư duy và định hướng phát triển của Việt Nam. Lần đầu tiên, “đổi mới sáng tạo” được đặt ngang hàng với “khoa học và công nghệ”, thể hiện rõ ràng tầm nhìn và khát vọng đưa Việt Nam trở thành quốc gia hùng cường thông qua phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.
Luật này quy định toàn diện về hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo của cơ quan, tổ chức, cá nhân, cũng như các chính sách và biện pháp nhằm bảo đảm phát triển các lĩnh vực này. Mục tiêu trọng tâm là hướng khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo tới ứng dụng, tạo ra của cải vật chất, tăng năng lực cạnh tranh và nâng cao năng suất lao động, qua đó thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Việt Nam đang chuyển mình từ một quốc gia chỉ sử dụng công nghệ sang làm chủ các công nghệ chiến lược.
Một trong những điểm đổi mới cốt lõi của Luật là chuyển đổi mạnh mẽ tư duy quản lý từ quản lý chi tiêu sang quản lý theo kết quả đầu ra, không còn tập trung vào việc “đếm hóa đơn” như trước. Điều này giúp tăng cường quyền tự chủ và trách nhiệm giải trình của các tổ chức, doanh nghiệp, cá nhân.
Để hiện thực hóa mục tiêu này, Luật tập trung vào việc:
– Xác định doanh nghiệp là trung tâm của hệ thống đổi mới sáng tạo. Khoảng 70-80% ngân sách nhà nước chi cho khoa học công nghệ sẽ được dành cho doanh nghiệp. Các doanh nghiệp được khuyến khích và hỗ trợ đầu tư cho nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo, bao gồm ưu đãi tài chính, thuế, đất đai, đấu thầu và tín dụng.
– Chấp nhận rủi ro trong hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo. Luật quy định các trường hợp loại trừ trách nhiệm hành chính, miễn trách nhiệm dân sự, và loại trừ trách nhiệm hình sự đối với rủi ro phát sinh, miễn là các bên đã tuân thủ đầy đủ quy trình và không có hành vi gian lận hay cố ý vi phạm.
– Đầu tư vào hạ tầng số và chuyển đổi số toàn diện trong lĩnh vực khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo. Việc này bao gồm phát triển Nền tảng số quản lý khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo quốc gia và Hệ thống thông tin quốc gia về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, nhằm nâng cao hiệu quả và tính minh bạch trong quản lý nhà nước.
– Phát triển và hoàn thiện thị trường khoa học và công nghệ, khuyến khích thương mại hóa kết quả nghiên cứu và chuyển giao công nghệ.
– Thu hút và trọng dụng nhân tài trong và ngoài nước thông qua các chính sách ưu đãi đặc biệt về tài chính, điều kiện làm việc, nhà ở và cơ hội phát triển sự nghiệp lâu dài. Luật cũng quy định riêng về vai trò “Tổng công trình sư” cho những cá nhân có năng lực vượt trội để chủ trì các chương trình, nhiệm vụ khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đặc biệt.
Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo cũng chú trọng cân bằng giữa nghiên cứu khoa học tự nhiên và khoa học xã hội, thúc đẩy nghiên cứu trong lĩnh vực khoa học lý luận chính trị, khoa học xã hội và nhân văn để cung cấp luận cứ khoa học cho việc xây dựng đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước.
Các luật mới đồng bộ tạo hành lang pháp lý toàn diện
Bên cạnh Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo, Bộ Khoa học và Công nghệ đã và đang trình Quốc hội thông qua tổng cộng 9 luật trong năm 2025, cùng với 3 luật đã ban hành trước đó, nhằm thiết lập một hành lang pháp lý đầy đủ và toàn diện cho hoạt động khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.
Các luật mới đáng chú ý khác bao gồm:
– Luật Công nghiệp công nghệ số điều chỉnh toàn diện các lĩnh vực như công nghiệp công nghệ số, bán dẫn, AI, tài sản số, với chính sách ưu đãi đặc biệt cho các dự án trọng điểm.
– Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Tiêu chuẩn và quy chuẩn kỹ thuật đổi mới tư duy và phương thức quản lý trong lĩnh vực tiêu chuẩn, đo lường và chất lượng.
– Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa chuyển đổi căn bản từ quản lý hành chính sang quản lý theo rủi ro, từ tiền kiểm sang hậu kiểm dựa trên dữ liệu và công nghệ.
– Luật Năng lượng nguyên tử (sửa đổi) tạo lập khung pháp lý toàn diện, xác định điện hạt nhân là chiến lược quốc gia.
Đáng chú ý, Luật số 90/2025/QH15 (Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Đấu thầu, Luật Đầu tư công và các luật khác) cũng mang đến những thay đổi then chốt. Luật này cho phép các tổ chức, cá nhân chủ trì nhiệm vụ khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo sử dụng toàn bộ hoặc một phần ngân sách nhà nước được tự quyết định việc lựa chọn nhà thầu cung cấp hàng hóa, dịch vụ. Đồng thời, hình thức “Đặt hàng” mới được bổ sung trong Luật Đấu thầu, cho phép giao trực tiếp các dự án nghiên cứu khoa học trọng điểm, công nghiệp nền tảng, công nghệ số trọng điểm và sản phẩm khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo đặc biệt cho tổ chức, doanh nghiệp, cá nhân thực hiện. Những quy định này thể hiện sự linh hoạt và tin tưởng của Nhà nước vào khả năng tự chủ của các chủ thể đổi mới sáng tạo.
Nguồn lực tài chính và cơ chế thị trường
Để hỗ trợ các mục tiêu trên, Nhà nước cam kết đảm bảo chi ngân sách cho khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo hằng năm tối thiểu 2% tổng chi ngân sách nhà nước, trong tổng nguồn chi tối thiểu 3% ngân sách cho phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, và sẽ tăng dần theo yêu cầu phát triển.
Các quỹ hỗ trợ tài chính cho đổi mới sáng tạo cũng được củng cố và phát triển:
– Quỹ đầu tư mạo hiểm quốc gia và địa phương được thành lập với vốn điều lệ từ ngân sách nhà nước, hoạt động theo nguyên tắc thị trường, minh bạch, chấp nhận rủi ro có kiểm soát, nhằm đầu tư và hỗ trợ hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo.
– Quỹ phát triển khoa học và công nghệ quốc gia và Quỹ đổi mới công nghệ quốc gia tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong tài trợ, đặt hàng các chương trình, nhiệm vụ khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.
– Quỹ phát triển khoa học và công nghệ của doanh nghiệp, tổ chức, đơn vị sự nghiệp được khuyến khích trích lập và sử dụng để trực tiếp thực hiện, đặt hàng, hỗ trợ nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo, thậm chí để mua, sáp nhập, đầu tư vào các dự án khởi nghiệp sáng tạo. Đặc biệt, đối với doanh nghiệp nhà nước, quỹ này còn có thể sử dụng cho các dự án trọng điểm, công nghệ chiến lược theo cơ chế đặc biệt.
Mô hình hợp tác công tư (PPP) cũng được đẩy mạnh trong 4 nhóm lĩnh vực ưu tiên: công nghệ cao và hạ tầng liên quan, hạ tầng số, nền tảng số dùng chung, và hoạt động đào tạo nhân lực cùng hạ tầng phục vụ. Các dự án PPP sẽ được hưởng nhiều ưu đãi về thuế, miễn giảm tiền sử dụng đất, và quyền sở hữu kết quả nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ.
Bài học quốc tế và định hướng cho Việt Nam
Kinh nghiệm từ các cường quốc đổi mới sáng tạo như Mỹ, Thụy Sĩ, Hàn Quốc cho thấy tầm quan trọng của việc xây dựng một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo toàn diện, khuyến khích sự hợp tác giữa khu vực công và tư nhân.
– Mỹ nổi bật với các khoản đầu tư liên bang và tiểu bang khổng lồ, như Đạo luật CHIPS năm 2022 nhằm củng cố chuỗi cung ứng bán dẫn và Quỹ ITSI để cải thiện môi trường kinh doanh. Mỹ cũng chú trọng tính đa dạng trong hệ sinh thái và sự hợp tác chặt chẽ giữa các trường đại học, công ty lớn và trung tâm nghiên cứu.
– Thụy Sĩ, quốc gia sáng tạo hàng đầu thế giới, áp dụng nguyên tắc từ dưới lên (bottom-up), tập trung vào nhu cầu thị trường, không tài trợ trực tiếp cho công ty mà sử dụng hình thức đối ứng giữa doanh nghiệp và chính quyền địa phương, đồng thời duy trì tính trung lập về công nghệ. Các công viên đổi mới sáng tạo của Thụy Sĩ được đặt gần các trường đại học để liên tục cung cấp nhân lực và kiến thức.
– Hàn Quốc thành công nhờ khai thác sức mạnh tổng hợp của khu vực công và tư nhân, chuyển trọng tâm từ đổi mới sáng tạo do nhà nước lãnh đạo sang do tư nhân dẫn dắt. Chính phủ Hàn Quốc cũng có nhiều quỹ hỗ trợ tài chính cho doanh nghiệp chuyển đổi số và chính sách ưu đãi thuế mạnh mẽ cho đầu tư R&D.
Việt Nam có thể học hỏi những kinh nghiệm quý báu này để tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý, đặc biệt là trong việc thừa nhận quyền sở hữu trí tuệ đối với sản phẩm do AI tạo ra và tăng cường chế tài xử lý vi phạm trong môi trường số. Việc thúc đẩy hợp tác quốc tế, tham gia các diễn đàn như WIPO và học hỏi các mô hình như Đạo luật AI của EU, cũng là cần thiết để Việt Nam thích ứng với tốc độ phát triển nhanh chóng của công nghệ.
Triển vọng và tầm nhìn
Việc Quốc hội thông qua những luật mới này là bước cụ thể hóa định hướng quan trọng của Đảng và Nhà nước, góp phần hoàn thiện thể chế, tháo gỡ điểm nghẽn, và thúc đẩy các động lực phát triển mới là khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. Đây không chỉ là nền tảng pháp lý để triển khai hiệu quả các chính sách quốc gia mà còn đảm bảo tính thống nhất, đồng bộ trong quản lý nhà nước, đặc biệt khi hệ thống chính quyền hai cấp bước vào giai đoạn vận hành thực tế.
Bộ Khoa học và Công nghệ đang khẩn trương ban hành các nghị định và thông tư hướng dẫn cùng thời điểm hiệu lực với các luật để đảm bảo sự đồng bộ và sớm đưa các chính sách pháp luật mới đi vào cuộc sống. Với một hành lang pháp lý ngày càng mạnh mẽ, Việt Nam đang mở ra một kỷ nguyên mới, nơi đổi mới sáng tạo trở thành động lực chính cho sự phát triển vượt bậc và bền vững của đất nước.
Nguồn: Tổng hợp.
Tài liệu tham khảo
- Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo (Luật số: 93/2025/QH15)
- 5 luật mới tháo gỡ điểm nghẽn thể chế, chính sách khoa học công nghệ – (https://vnexpress.net/5-luat-moi-thao-go-diem-nghen-the-che-chinh-sach-khoa-hoc-cong-nghe-4911237.html )
- ‘Khoa học công nghệ phải hướng tới ứng dụng, tạo ra của cải vật chất’ (https://vnexpress.net/khoa-hoc-cong-nghe-phai-huong-toi-ung-dung-tao-ra-cua-cai-vat-chat-4911804.html)
- Luật số 90/2025/QH15: Những thay đổi then chốt trong Luật Đấu thầu và Luật Đầu tư công, định hướng phát triển minh bạch và hiệu quả (https://kiemtoanxaydung.vn/luat-so-90-2025-qh15-nhung-thay-doi-then-chot-trong-luat-dau-thau-va-luat-dau-tu-cong-dinh-huong-phat-trien-minh-bach-va-hieu-qua/)
- Nghị quyết 68 mở đường cho giai đoạn phát triển mới của kinh tế tư nhân (https://vneconomy.vn/nghi-quyet-68-mo-duong-cho-giai-doan-phat-trien-moi-cua-kinh-te-tu-nhan.htm)
- Bốn lĩnh vực khoa học công nghệ được ưu đãi (https://vnexpress.net/bon-linh-vuc-khoa-hoc-cong-nghe-duoc-uu-dai-4911254.html)
- Một số thách thức pháp lý và giải pháp trong thời đại số đối với quyền sở hữu trí tuệ và trí tuệ nhân tạo (https://phaply.net.vn/mot-so-thach-thuc-phap-ly-va-giai-phap-trong-thoi-dai-so-doi-voi-quyen-so-huu-tri-tue-va-tri-tue-nhan-tao-a259007.html)
- Chính sách đổi mới sáng tạo, công nghệ: Kinh nghiệm của Mỹ, Thụy Sĩ, Hàn Quốc và đề xuất gợi mở cho Việt Nam (https://phaply.net.vn/chinh-sach-doi-moi-sang-tao-cong-nghe-kinh-nghiem-cua-my-thuy-si-han-quoc-va-de-xuat-chinh-sach-cho-viet-nam-a259109.html)
- Hoàn thiện chính sách pháp luật đối với lĩnh vực đổi mới sáng tạo (https://www.qdnd.vn/giao-duc-khoa-hoc/cac-van-de/hoan-thien-chinh-sach-phap-luat-doi-voi-linh-vuc-doi-moi-sang-tao-806471)
